مشکلات گفتاری در کودکان دوزبانه
بسیاری از خانوادههای ایرانی در مناطق گوناگون کشور با دو یا چند زبان سر و کار دارند. کودکی که مثلاً در یک خانوادهی کُرد زبان متولد میشود ولی بعد باید فارسی بیاموزد، یا کودکی که پدر و مادرش به فکر آموزش زبان انگلیسی از سنین پایین هستند، همگی نمونههایی از کودکان دوزبانه به شمار میآیند. والدین این کودکان علاوه بر مزایای دوزبانگی، نگرانیهایی دربارهی رشد گفتاری و زبانی فرزندانشان دارند. در این مقاله، به زبان ساده و بر اساس پژوهشها و تجربیات متخصصان به سوالات شما درباره این مشکلات پاسخ میدهیم.
مطلب مهم: بازیهای خانگی برای دور کردن کودکان از دنیای دیجیتال
آیا دوزبانگی باعث تاخیر در گفتار میشود؟
یکی از دغدغههای رایج والدین این است که یادگیری دو زبان به طور همزمان، مبادا باعث تأخیر در شروع حرف زدن کودک شود. خبر خوب این است که تحقیقات نشان میدهد تربیت کودک به صورت دوزبانه به خودی خود باعث ایجاد مشکل در رشد زبان نمیشود. البته باید توجه داشت اگر آموزش زبان دوم در سن بسیار پایین و پیش از تکامل زبان مادری آغاز شود، ممکن است کودک دچار نوعی سردرگمی زبانی شود که به شکل تأخیر در تکلم بروز میکند.
مطلب مفید: کودکان از چه سنی شمارش تا ۱۰ را یاد میگیرند؟
متخصصان گفتاردرمانی تأکید میکنند که بهترین زمان برای شروع آموزش جدی زبان دوم، زمانی است که پایههای زبان اول به طور کامل شکل گرفته باشد (حدود ۴ سالگی) و در هر حال باید تا سنین پیشدبستانی، زبان مادری کودک در اولویت قرار گیرد. به عبارت دیگر، اگر کودکی ابتدا زبان مادری خود را خوب یاد بگیرد، یادگیری زبانهای بعدی برایش آسانتر و بیدغدغهتر خواهد بود.
چگونه بفهمیم تأخیر گفتار ناشی از دوزبانگی است یا یک مشکل بالینی؟
بسیاری از والدین کودکان دوزبانه وقتی میبینند فرزندشان دیرتر از همسالانش شروع به حرف زدن کرده یا جملاتش کوتاهتر است، فوراً فکر میکنند: «آیا این به خاطر دو زبان است؟» این سؤال کاملاً طبیعی است، اما پاسخ آن همیشه ساده نیست. مهمترین نکته این است که دوزبانگی خود بهتنهایی باعث تأخیر گفتاری نمیشود، اما ممکن است نشانههای یک مشکل واقعی را پنهان یا مبهم کند. بنابراین، تشخیص تفاوت بین «یک فرآیند طبیعی دوزبانگی» و «یک اختلال گفتاری بالینی» برای اقدام بهموقع حیاتی است.
برای کمک به این تشخیص، متخصصان چند معیار کلیدی را پیشنهاد میدهند:
۱. بررسی کلی رشد زبان در هر دو زبان
در کودکان دوزبانه سالم، تقریباً در مجموع — یعنی با جمع واژگان و ساختارهای گرامری هر دو زبان — سطح زبانیشان با همسالان تکزبانه قابل مقایسه است. مثلاً ممکن است فرزند شما در فارسی فقط ۲۰ کلمه بداند، ولی در کُردی ۴۰ کلمه دیگر. پس واژگان کلیاش ۶۰ کلمه است که کاملاً طبیعی برای سن ۲ سالگی است. اما اگر در هر دو زبان واژگان بسیار محدود (مثلاً کمتر از ۵۰ کلمه در مجموع تا ۲ سالگی) و جملات همچنان تککلمهای است، این میتواند نشانهای از تأخیر گفتاری واقعی باشد.
۲. واکنش به صدا و درک زبان
کودک دوزبانه سالم، حتی اگر هنوز زیاد حرف نزند، متوجه صحبتهای اطرافیان در هر دو زبان است و به دستورات ساده پاسخ میدهد (مثلاً وقتی میگویید «توپ را بیاور» یا «به مامان بده»). اگر فرزند شما:
- به نامش واکنش نشان نمیدهد،
- دستورات ساده را درک نمیکند،
- یا ظاهراً «گوش نمیدهد» حتی وقتی تلویزیون یا موسیقی خاموش است،
اینها ممکن است نشانههای مشکل در پردازش زبان یا شنوایی باشند — نه صرفاً ناشی از دوزبانگی.
۳. رفتارهای ارتباطی غیرکلامی
کودکان دوزبانه معمولاً تمایل قوی به ارتباط دارند:
— با اشاره به چیزها اشاره میکنند،
— چشمتماس برقرار میکنند،
— از حرکات بدن برای بیان نیاز استفاده میکنند،
— و در بازیهای تعاملی شرکت میکنند.
اما اگر فرزند شما:
- از اشاره یا حرکت برای بیان نیاز خودداری میکند،
- به دیگران چشمتماس نمیگیرد،
- یا تمایلی به تعامل دوطرفه (مثل بازی دادن و گرفتن) ندارد،
این موارد میتوانند هشداری برای اختلالات رشدی مانند اوتیسم باشند که نباید با دوزبانگی اشتباه گرفته شوند.
| رفتار کودک | طبیعی در دوزبانگی؟ | هشدار (نیاز به بررسی) |
|---|---|---|
| جملات کوتاهتر از همسالان تکزبانه | بله، اگر در مجموع (هر دو زبان) واژگان کافی داشته باشد | اگر در هر دو زبان واژگان بسیار محدود باشد (مثلاً کمتر از ۵۰ کلمه تا ۲ سالگی) |
| گاهی کلمات یک زبان را در جملهی زبان دیگر استفاده میکند (مثلاً: «ممن ball بده») | بله، این پدیده به نام «کدنسوییچینگ» طبیعی است | اگر در هر دو زبان جملهسازی بههم ریخته یا غیرمنطقی باشد |
| تلفظ برخی صداها (مثل «ر» یا «س») ضعیف است | بله، بهویژه اگر صدا در یکی از زبانها وجود نداشته باشد | اگر تلفظ در هر دو زبان برای صداهای مشترک مشکلدار باشد و تا ۴–۵ سالگی بهبود نیابد |
| دیرتر از همسالان شروع به حرف زدن کرده | گاهی، بهویژه اگر زبان دوم زود معرفی شده باشد | اگر تا ۲.۵ سالگی هیچ کلمهی معنیداری نگوید یا تا ۳ سالگی هنوز جملهی دو کلمهای نسازد |
| گاهی ساکت میشود یا از حرف زدن خودداری میکند | بله، مخصوصاً در محیطهای جدید یا با زبان کمتر آشنا | اگر بهطور مداوم از ارتباط غیرکلامی (اشاره، چشمتماس، حرکت) هم اجتناب کند |
۴. پیشرفت تدریجی در گفتار
حتی اگر کودک دوزبانه کمتر از همسالانش حرف بزند، باید روند رشدی واضح داشته باشد:
— از تککلمهها به جملات دوکلمهای برسد،
— واژگانش هر ماه گسترش یابد،
— خطاهای تلفظیاش با گذشت زمان کمتر شود.
اما اگر تا ۳ سالگی هنوز فقط از کلمات منفرد استفاده کند، یا اصلاً پیشرفتی در طول ۳–۴ ماه مشاهده نشود، این یک زنگ خطر قوی است.
۵. مشکلات یکسان در هر دو زبان
اگر کودک شما در هر دو زبان دچار همان مشکل است — مثلاً:
— در هر دو زبان جملات را بههم ریخته میسازد،
— صداهای مشابهی را اشتباه تلفظ میکند،
— یا در هر دو زبان کلمات را جا میاندازد —
این نشان میدهد که مشکل از سیستم پردازش زبانی در مغز است، نه از گیجشدگی بین دو زبان.
چه کار کنیم؟
اگر بیش از یکی از موارد بالا در فرزند شما دیده میشود:
- نگویید «شاید دوزبانگی باعث شده» و صبر کنیم.
- اولین قدم: اطمینان حاصل کنید که شنوایی کودک سالم است (با تست شنوایی).
- دومین قدم: کودک را به یک گفتاردرمانگر آشنا با دوزبانگی معرفی کنید.
- نکته مهم: ارزیابی باید در هر دو زبان انجام شود، نه فقط در یکی از آنها.
بهیاد داشته باشید: تشخیص زودهنگام هیچگاه ضرر نمیزند — حتی اگر پس از ارزیابی مشخص شود که مشکلی وجود ندارد. اما اگر مشکلی هم وجود داشته باشد، هرچه زودتر وارد فرآیند درمان شوید، نتیجه بهتری خواهید گرفت.
آیا تفاوتهای زبانی باعث مشکلات در تولید صدا میشود؟
کودکان دوزبانه هنگام یادگیری دو زبان با دو مجموعه آوا و صدا روبهرو هستند. هر زبان صداهای ویژهی خود را دارد و ممکن است برخی آواهایی که در یک زبان وجود دارد، در زبان دیگر نباشد. به همین دلیل، طبیعی است که کودک دوزبانه در ابتدای کار در تشخیص یا تلفظ برخی صداهای خاص دچار چالش شود. چنین خطاهای تلفظی در سنین پایین طبیعی است و با افزایش تمرین و مواجههی کودک با هر دو زبان، رفتهرفته برطرف میشود. در واقع کودک به مرور یاد میگیرد که چگونه هر صدا را در زبان مربوط به خودش ادا کند و سیستم آوایی دو زبان را از هم تفکیک نماید.
برای خواندن: ۷ جملهای که هرگز نباید جلوی فرزندتان بگویید
برای کمک به کودک در این زمینه، والدین میتوانند با شیوههای سرگرمکننده تمرین تلفظ داشته باشند. مثلا تکرار شعرها یا بازی با کلمات (شعر و ترانههای کودکانه در هر دو زبان) میتواند به تقویت تلفظ صحیح کمک کند. نکتهی مهم آن است که والدین در مواجهه با اشتباهات تلفظی، صبور باشند و به جای تصحیح مکرر و مستقیم (که ممکن است اعتماد به نفس کودک را کاهش دهد)، الگوی صحیح را خودشان در پاسخ تکرار کنند تا کودک به طور غیرمستقیم الگو بگیرد.
راهکارهای گفتاردرمانی برای رفع مشکلات زبانی کودک دوزبانه چیست؟
حتی با رعایت همهی توصیهها، ممکن است برخی کودکان دوزبانه دچار مشکلات گفتاری یا زبانی باشند که نیاز به مداخلهی تخصصی داشته باشد. این مشکلات میتواند شامل تاخیر قابل توجه در گفتار، اختلال در تلفظ صداها، لکنت زبان، یا دشواری در درک و ساخت جملات باشد. در چنین مواردی بهترین کار ارزیابی جامع گفتار و زبان کودک توسط یک متخصص گفتاردرمانی (آسیبشناس گفتار و زبان) آشنا با دوزبانگی است. در صورت احساس هر گونه مشکل در گفتار کودک خود میتوانید از تیم گفتاردرمانی آیتوان کمک بگیرید. چند راهکار کلی که گفتاردرمانگران و متخصصان برای بهبود مشکلات زبانی کودکان دوزبانه توصیه میکنند به شرح زیر است:
پیشنهاد میشود تا زمان برطرف شدن مشکل تاخیر کلام، صرفا با یکی از این دو زبان با فرزند خود و حتی با سایر اعضای خانواده صحبت کنید. اولویت با زبانی است که در مدرسه و کتب درسی آموزش داده میشود که در کشور ما فارسی است. اما اگر مشکل گفتاری فقط به شکل اختلال در تلفظ کلمات است، میتانید از هر دو زبان به طور همزمان استفاده نمایید. به این معنی که نباید تصور کنیم برای حل مشکل، یکی از زبانها را حذف یا کمرنگ کنیم؛ بلکه باید به هر دو زبان کودک توجه شود.
مطالعه کنید: چرا کودکان هلندی بیشتر میخوابند؟
نتیجهگیری
دوزبانگی در کودکان یک فرایند طبیعی و مفید است که میتواند باعث تقویت مهارتهای زبانی و شناختی کودک شود، اما برای موفقیت در یادگیری هر دو زبان، نیاز به صبر و دقت دارد. والدین باید به زبان مادری کودک توجه ویژهای داشته باشند و محیط غنی از فرصتهای زبانی در هر دو زبان فراهم کنند.